DROGI DO NIEPODLEGŁOŚCI

 

Niepowtarzalna koniunktura międzynarodowa, jaka wystąpiła w ostatnich tygodniach I wojny światowej, została umiejętnie wykorzystana przez społeczeństwo polskie. Zareagowało ono na rozpad struktur zaborców tworzeniem własnych ośrodków władzy. W niedzielę, 10 listopada 1918 roku o godz. 7.30 na Dworzec Główny w Warszawie przybyli, zwolnieni z więzienia w Magdeburgu, brygadier Józef Piłsudski i płk Kazimierz Sosnkowski. Na dworcu powitali ich: w imieniu Polskiej Organizacji Wojskowej – por. Adam Koc, a w imieniu Zrzeszenia Byłych Wojskowych Polskich – kpt. Stanisław Krzaczyński. Po przyjęciu meldunków Józef Piłsudski przywitał się z regentem ks. Zdzisławem Lubomirskim, a następnie udał się z nim na krótką konferencję. W efekcie rozmów następnego dnia ukazało się orędzie Rady Regencyjnej o przekazaniu naczelnego dowództwa wojsk polskich brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu. Po utworzeniu Rządu Narodowego, któremu Rada Regencyjna – zgodnie ze swymi wcześniejszymi oświadczeniami – 14 listopada 1918 roku złożyła zwierzchnią władzę państwową brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu.

Powrót Józefa Piłsudskiego nie rozwiązywał problemu kształtu przyszłego rządu. Sytuacja była skomplikowana, ponieważ istniały cztery ośrodki władzy: Rada Regencyjna, Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, krakowska Polska Komisja Likwidacyjna, a także Rady Delegatów Robotniczych. Przystępując do tworzenia rządu, Józef Piłsudski porozumiał się z Ignacym Daszyńskim. Skłonił go do rozwiązania rządu lubelskiego i przyjazdu do Warszawy. Dnia 15 listopada mianował go prezesem ministrów i polecił mu przedstawić listę członków rządu. „[…] W listopadzie (1918 roku – przyp. ZM) – wspomina Ignacy Daszyński – koalicyjny rząd był w Polsce niemożliwy. Piłsudski pragnął tego rządu, lecz i on liczył się z przeszkodami i zdecydował się na rząd ludowy”.

16 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wysłał do rządów Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Japonii, Niemiec i wszystkich państw uczestniczących w wojnie oraz państw neutralnych telegram notyfikujący powstanie państwa polskiego. Tego samego dnia wysłał jeszcze telegram do marszałka Francji Ferdinanda Focha z prośbą o skierowanie Armii Polskiej we Francji do kraju.

Powołanie Ignacego Daszyńskiego na stanowisko premiera wywołało sprzeciw prawicy. Zaproponowany skład rządu był dla niej również nie do przyjęcia. Impas, który nastąpił w rokowaniach międzypartyjnych, doprowadził do dymisji Ignacego Daszyńskiego w dniu 17 listopada 1918 roku. Józef Piłsudski przyjął dymisję i podziękował mu „[…] za prawdziwie obywatelską pracę […], aby ułatwić […] ciężkie zadanie utworzenia pierwszego rządu w wyzwolonej od obcego najazdu Polsce”. Następnie odbył rozmowy z wieloma działaczami politycznymi, po czym postanowił utworzyć rząd z Jędrzejem Moraczewskim na czele, w którego skład miały wejść wszystkie ugrupowania polityczne.

22 listopada 1918 roku Józef Piłsudski objął – jako Tymczasowy Naczelnik Państwa – najwyższą władzę Republiki Polskiej i miał ją sprawować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

Odrodzenie niepodległego państwa polskiego nastąpiło więc w listopadzie 1918 roku. Ten bezsporny fakt sprawiał, iż przez wiele lat były marginalizowane wydarzenia, które rozegrały się wcześniej na ziemiach polskich, np. podpisanie Aktu 5 listopada 1916 roku, w którym cesarz Austro-Węgier Franciszek Józef i cesarz Niemiec Wilhelm II proklamowali utworzenie samodzielnego państwa polskiego z dziedziczną monarchią i ustrojem konstytucyjnym.

Dzień 5 listopada 1916 roku nie jest i nie może być uważany za początek odrodzenia państwa polskiego, mimo że takie sformułowania można spotkać. Niemniej jednak nowy stan rzeczy wprowadzony przez proklamację dwóch cesarzy pozwolił Polakom na tworzenie zalążków organów władzy. Możliwość tę skwapliwie spożytkowano wbrew intencjom okupantów.

Od pierwszych chwil społeczeństwo oczekiwało utworzenia rządu polskiego. Nadzieje te jednak okazały się złudne. Pierwszym organem władzy w Królestwie Polskim była 25-osobowa Tymczasowa Rada Stanu z marszałkiem koronnym Wacławem Józefem Niemojowskim na czele, której członków mianowali generałowie-gubernatorzy niemiecki i austro-węgierski. Rada składała się z 25 członków, w tym 15 reprezentujących niemiecki obszar okupacyjny oraz 10 – austro-węgierski obszar okupacyjny. Inauguracja Tymczasowej Rady Stanu odbyła się 15 stycznia 1917 roku na Zamku Królewskim w Warszawie. Liczyła ona osiem departamentów pomyślanych jako zawiązki przyszłych ministerstw, jednak trudno było uważać ją za pełniącą choćby w przybliżeniu funkcję rządu.

W ciągu roku 1917 doszło do dalszych przemian w ustroju Królestwa Polskiego. 25 sierpnia członkowie Tymczasowej Rady Stanu złożyli mandaty. Po dymisji członków Tymczasowej Rady Stanu, do załatwienia ogólnych spraw administracyjnych została powołana trzyosobowa Komisja Przejściowa z Józefem Mikułowskim-Pomorskim jako przewodniczącym. Powstały kryzys został rozwiązany przez ustanowienie, patentem z 12 września, Rady Regencyjnej posiadającej pewne kompetencje głowy państwa.15 października 1917 roku w skład Rady zostali powołani: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, prezydent Warszawy książę Zdzisław Lubomirski oraz honorowy prezes Stronnictwa Polityki Realnej Józef Ostrowski. Uroczyste wprowadzenie jej na urząd odbyło się 27 października tegoż roku.

Kandydatem regentów na stanowisko premiera rządu był hrabia Adam Tarnowski, wieloletni dyplomata w służbie Cesarstwa Austro-Węgierskiego, lecz sprzeciwił się temu niemiecki generał-gubernator Hans von Beseler. W wyniku kompromisu 26 listopada 1917 roku Rada Regencyjna powołała Jana Kucharzewskiego na stanowisko prezydenta ministrów Królestwa Polskiego.

Pierwszy rząd Królestwa Polskiego składał się z ośmiu resortów, które nazwę ministerstw uzyskały formalnie 3 stycznia 1918 roku. Resorty te na ogół odpowiadały strukturze Tymczasowej Rady Stanu, z tym że Departament Gospodarstwa Społecznego został przekształcony w trzy nowe ministerstwa (rolnictwa i dóbr koronnych, handlu i przemysłu oraz aprowizacji). Z kolei Departament Pracy został przemianowany na Ministerstwo Opieki Społecznej i Ochrony Pracy. Do rangi ministerstw nie zostały podniesione dwie agendy Tymczasowej Rady Stanu: Departament Spraw Politycznych (zwany także Departamentem Stanu), mający organizować Ministerstwo Spraw Zagranicznych, oraz Komisja Wojskowa. Organa te funkcjonowały przy prezydencie ministrów, podobnie jak Komisja Urzędnicza Państwa Polskiego.

Gabinet nie miał wielkiego programu politycznego i nie wytyczał kierunków rozwiązania sprawy polskiej. Jego celem było przede wszystkim zorganizowanie władz państwowych i urzędów, głównie w zakresie administracyjnym i skarbowym oraz tworzenie wojska polskiego. Sądownictwo i szkolnictwo zostały oddane w ręce polskie nim powołano Radę Regencyjną.

 

 

 

KALENDARIUM

 

28 VII 1914

Z powodu niesatysfakcjonującej odpowiedzi na ultimatum wystosowane wobec Serbii, będące reakcją na zastrzelenie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonki Zofii w zamachu w Sarajewie, Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W związku z tym zaczęła działać zasada domina, wywołana skomplikowanym systemem sojuszy międzynarodowych. Na mocy porozumień sojuszniczych Rosja ogłosiła mobilizację powszechną. W odpowiedzi Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, a następnie Francji. Rozpoczęła się I wojna światowa. Państwa zaborcze stanęły po dwóch stronach frontu.

 

3 VIII 1914

Józef Piłsudski utworzył w Krakowie z członków Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich czteroplutonową 1. Kompanię Kadrową, która stanowiła zalążek Wojska Polskiego. Dowódcą kompanii został Tadeusz Kasprzycki. „[…]
   Odtąd nie ma ani «Strzelców», ani «Drużyniaków» – stwierdził na pierwszej zbiórce Józef Piłsudski.
   Wszyscy, co tu jesteście zebrani, jesteście żołnierzami polskimi. […] Jedynym waszym znakiem jest odtąd orzeł biały”.

 

6 VIII 1914

1. Kompania Kadrowa wyruszyła z Oleandrów pod Krakowem i w Michałowicach przekroczyła granicę pomiędzy Galicją a Królestwem Polskim. Marsz pododdziału miał wywołać powstanie antyrosyjskie na terenie Królestwa Polskiego. W Miechowie nowym dowódcą kompanii został Kazimierz Jan Piątek. Razem z 2. kompanią Stanisława Tessaro i 3. kompanią Wacława Wieczorkiewicza zajęto Kielce, ale po bezskutecznej próbie przebicia się do Warszawy, wycofano się w stronę Krakowa.

 

9 VIII 1914

Naczelne dowództwa niemieckich i austro-węgierskich armii wschodnich wydały odezwę, w której zachęcały polską ludność zamieszkałą w Królestwie Polskim do połączenia się z wojskami państw centralnych w celu wypędzenia Rosjan z granic Królestwa. „[…] Przynosimy tu wolność i swobodę wyznaniową, poszanowanie religii, tak strasznie uciskanej przez Rosję”. Dokument ten nie zawierał jednak żadnych konkretnych zapewnień odnośnie do przyszłego państwa polskiego.

 

Odezwa dowództw naczelnych armii państw centralnych (źródło AGAD)

 

 

14 VIII 1914

Wódz naczelny armii rosyjskiej – wielki książę Mikołaj Mikołajewicz wydał odezwę do ludności polskiej, w której czytamy m.in.: „[…] Niechaj się zatrą granice rozcinające na części Naród Polski! Niech Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego. Pod berłem tym odrodzi się Polska swobodna w swojej wierze, języku i samorządzie”. Odezwa była skierowana do Polaków mieszkających w Galicji i na ziemiach zaboru pruskiego. Nie zawierała również żadnych konkretnych deklaracji dotyczących kształtu i charakteru przyszłego państwa polskiego.

 

Odezwa naczelnego wodza armii rosyjskiej ks. gen. adiut. Mikołaja Mikołajewicza(źródło AGAD)

 

 

16 VIII 1914

W wyniku połączenia Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych i lwowskiego Centralnego Komitetu Narodowego został utworzony w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy. Na jego czele stanął Juliusz Franciszek Leo – ówczesny prezydent Krakowa. Komitet był najwyższą władzą wojskową, polityczną i skarbową dla Polaków na terenie Galicji. Pierwszą jego inicjatywą było utworzenie Legionów Polskich u boku armii austro-węgierskiej.

 

27 VIII 1914

Z Polskich Drużyn Strzeleckich okręgu lwowskiego, Drużyn Bartoszowych oraz Drużyn Sokolich został utworzony we Lwowie Legion Wschodni. Komendantem Legionu został gen. mjr Adam Pietraszkiewicz, szefem sztabu zaś – kpt. Dionizy Jasienicki.

 

27 VIII 1914

Ze Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich okręgu krakowskiego oraz Związku Drużyn Podhalańskich został utworzony w Krakowie Legion Zachodni. Komendantem Legionu został gen. dyw. Rajmund Baczyński, szefem sztabu zaś – kpt. Włodzimierz Ostoja-Zagórski.

 

22 X 1914

Organizacji powstałej w sierpniu 1914 roku w wyniku zjednoczenia działających na terenie Warszawy: Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich została nadana nazwa „Polska Organizacja Wojskowa”. Jej komendantem naczelnym został najpierw Karol Rybasiewicz, a od 22 X 1914 roku – por. Tadeusz Józef Żuliński. POW prowadziła działalność o charakterze wywiadowczym i dywersyjnym skierowaną przeciw Rosji.

 

Naczelna Komenda Polskiej Organizacji Wojskowej (źródło NAC)

 

25 XI 1914

Został utworzony w Warszawie Komitet Narodowy Polski. Na jego czele stanęli Zygmunt Wielopolski oraz Roman Dmowski. Komitet skupiał polityków związanych z Narodową Demokracją i innymi formacjami o charakterze prawicowym, którzy widzieli szansę na odzyskanie niepodległości w sojuszu z Rosją i innymi państwami ententy. Objął on również patronat nad formowaniem polskich jednostek nazwanych Legionem Puławskim.

 

8 I 1915

Z inicjatywy Henryka Sienkiewicza w szwajcarskiej miejscowości Vevey pod Lozanną został utworzony Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Jego głównym zadaniami były udzielanie pomocy finansowej ofiarom wojny na ziemiach polskich oraz reprezentowanie sprawy polskiej wśród zachodniej opinii publicznej.

 

24 VIII 1915

Na okupowanych przez Niemcy ziemiach Królestwa Polskiego zostało utworzone Generalne Gubernatorstwo Warszawskie. Zajmowało terytorium obejmujące gubernie: kaliską, warszawską, płocką i łomżyńską oraz część guberni piotrkowskiej i siedleckiej. Pozostała część Królestwa Polskiego była administrowana przez Generalne Gubernatorstwo Wojskowe dla Austriacko-Węgierskiego Obszaru Okupowanego w Polsce.

 

30 IX 1915

Na froncie wschodnim wojska państw centralnych zajęły większość ziem polskich. W walkach po stronie tych wojsk aktywnie uczestniczyły brygady Legionów Polskich, m.in. pod Rokitną (13 VI 1915), Tarłowem (30 VI–2 VII 1915), Jastkowem (31 VII–3 VIII 1915), Rarańczą (4 VIII 1915), Kamionką (4–7 VIII 1915), Raśną (21–24 VIII 1915), Koszyszczami (29 IX–21 X 1915), Jabłonką (21 X 1915) i pod Kuklami (22–29 X 1915).

 

4–6 VII 1916

Pod Kostiuchnówką na Wołyniu została stoczona bitwa Legionów Polskich przeciwko oddziałom rosyjskiego XLVI Korpusu Armijnego nacierającego w ramach ofensywy gen. Aleksieja Brusiłowa.

 

20 IX 1916

Legiony Polskie zostały przeformowane w Polski Korpus Posiłkowy.

 

5 XI 1916

W Pszczynie został ogłoszony akt, podpisany przez cesarzy niemieckiego i austro-węgierskiego, w którym zapowiadano utworzenie z ziem Królestwa Polskiego państwa samodzielnego „[…] z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”.W dokumencie tym nie określono jednak granic Królestwa, stwierdzając jedynie, że będzie ono funkcjonowało w sojuszu z Niemcami i Austro-Węgrami.

 

Akt 5 listopada (źródło AGAD)

 

 

25 XII 1916

W rozkazie dziennym do rosyjskich sił lądowych i morskich car Mikołaj II zapowiedział „[…] odbudowanie wolnej Polski, złożonej z trzech dotychczas rozdzielonych części”. Akt ten otworzył szansę na życzliwsze potraktowanie sprawy polskiej przez państwa ententy, które dotychczas uważały kwestię niepodległości Polski za wewnętrzną sprawę Rosji. Po abdykacji cara 16 marca 1917 roku rozkaz przestał mieć jakiekolwiek znaczenie.

 

2 I 1917

Podczas zjazdu konserwatystów we Lwowie poparto obwołanie cesarza austriackiego Karola I królem Polski.

 

11 I 1917

Ignacy Paderewski przedstawił koncepcję utworzenia Stanów Zjednoczonych Polski.

 

14 I 1917

Z inicjatywy władz niemieckich i austro-węgierskich rozpoczęła w Warszawie działalność Tymczasowa Rada Stanu z marszałkiem koronnym Wacławem Józefem Niemojowskim na czele. Była to instytucja, która miała przygotować polską administrację na terytorium Królestwa Polskiego. Równocześnie rozpoczęto działania na rzecz przekształcenia Legionów Polskich w Wojsko Polskie.

 

Posiedzenie inauguracyjne Tymczasowej Rady Stanu (źródło NAC)

 

16 I 1917

 Polska Organizacja Wojskowa oddała się do dyspozycji Tymczasowej Rady Stanu. Komendant naczelny POW Tadeusz Kasprzycki wręczył marszałkowi koronnemu Wacławowi Niemojowskiemu odpowiedni akt w tej sprawie.

 

21 III 1917

 w Warszawie odbyło się 11 posiedzenie Tymczasowej Rady Stanu, na którym Józef Piłsudski zreferował sprawę uposażenia i zaopatrzenia w żywność w Legionach Polskich.

 

10 IV 1917

Przekazanie niemieckim władzom okupacyjnym przez Austro-Węgry zwierzchnictwa nad Polskim Korpusem Posiłkowym. Formalne utworzenie Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) i objęcie urzędu Naczelnego Wodza Wojsk Polskich przez generalnego gubernatora warszawskiego gen. Hansa Hartwiga von Beselera.

 

4 VI 1917

Z inicjatywy Romana Dmowskiego oraz kierowanego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego została powołana dekretem prezydenta Francji Raymonda Poincarégo Armia Polska we Francji. Pierwszym jej dowódcą był francuski generał Louis Archinard, którego 4 X 1918 roku zastąpił gen. Józef Haller.

 

2 VII 1917

Z powodu polityki nieufności prowadzonej przez cesarzy Niemiec i Austro-Węgier względem Polski oraz podporządkowania formowanego Wojska Polskiego niemieckiemu dowództwu Józef Piłsudski odmówił dalszej współpracy z Tymczasową Radą Stanu.

 

3 VII 1917

W obecności przedstawicieli władz okupacyjnych Tymczasowa Rada Stanu uchwaliła projekt tymczasowej organizacji polskich naczelnych władz państwowych, w którym zarezerwowała sobie uprawnienie do powołania regenta.

 

8 VII 1917

Komisja Sejmowo-Konstytucyjna Tymczasowej Rady Stanu przyjęła projekt konstytucji państwa polskiego.

 

9 VII 1917

Józef Piłsudski zwrócił się z apelem do polskich żołnierzy o nieskładanie przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier
   i niewstępowanie do Polskiej Siły Zbrojnej.

 

22 VII 1917

W wyniku kryzysu przysięgowego w Legionach Polskich Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski zostali aresztowani przez władze niemieckie i osadzeni w twierdzy w Magdeburgu. Konsekwencją tzw. kryzysu przysięgowego było internowanie dużej części oficerów w obozie w Beniaminowie pod Warszawą, a szeregowych – w Szczypiornie koło Kalisza.

 

Józef Piłsudski z Kazimierzem Sosnkowskim w więzieniu w Magdeburgu (źródło NAC)

 

 

24 VII 1917

Z inicjatywy Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol) z żołnierzy polskich pełniących służbę w rosyjskich Frontach Zachodnim i Północnym (Białoruś, Polesie, Litwa, Łotwa) został sformowany 1 Korpus Polski w Rosji. Jego dowództwo objął gen. Józef Dowbor-Muśnicki. 21 V 1918 roku Korpus został rozbrojony przez oddziały niemieckie w twierdzy Bobrujsk.

 

24 VII 1917

Pod Krechowcami koło Stanisławowa został stoczony bój między walczącym po stronie rosyjskiej 1 Pułkiem Ułanów płk. Bolesława Mościckiego a Niemcami.

 

15 VIII 1917

W Lozannie został utworzony Komitet Narodowy Polski z Romanem Dmowskim na czele. Jego siedzibą miał być Paryż. Do zasadniczych zadań Komitetu należały: integracja zachodnich środowisk polonijnych, reprezentowanie sprawy polskiej wobec rządów państw ententy, organizowanie polskiego życia politycznego na Zachodzie oraz nadzór nad formowaniem Armii Polskiej we Francji. We wrześniu rząd francuski uznał KNP za oficjalne przedstawicielstwo polskie. W październiku podobne deklaracje złożyły władze Wielkiej Brytanii i Włoch, a w listopadzie – Stanów Zjednoczonych Ameryki.

 

Komitet Narodowy Polski w Paryżu (źródło NAC)

 

25 VIII 1917

Członkowie Tymczasowej Rady Stanu złożyli mandaty.

 

28 VIII 1917

Została utworzona trzyosobowa Komisja Przejściowa Tymczasowej Rady Stanu z Józefem Mikułowskim-Pomorskim jako przewodniczącym.

 

12 IX 1917

W związku z dymisją Tymczasowej Rady Stanu władze niemieckie wydały patent o ustanowieniu władzy państwowej w Królestwie Polskim, w tym o ustanowieniu Rady Regencyjnej, która – do czasu powołania monarchy – miała sprawować formalnie tymczasową władzę na terytorium Królestwa Polskiego.

 

15 X 1917

Została powołana Rada Regencyjna Królestwa Polskiego w składzie: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, prezydent Warszawy książę Zdzisław Lubomirski
   oraz honorowy prezes Stronnictwa Polityki Realnej Józef Ostrowski. Uroczyste wprowadzenie Rady na urząd odbyło się 27 października tegoż roku. W latach 1917–1918
   Rada Regencyjna podjęła wiele działań prawno-administracyjnych umożliwiających utworzenie w 1918 roku niepodległego państwa polskiego.

 

Rada Regencyjna po złożeniu przysięgi (źródło NAC)

 

15 XI 1917

Po zdobyciu władzy w Rosji w wyniku rewolucji październikowej, Rada Komisarzy Ludowych Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ogłosiła Deklarację Praw Narodów Rosji, w której przyznała prawo do samookreślenia i utworzenia samodzielnego państwa wszystkim narodom zamieszkującym tereny Rosji. Powołując się na ten dokument, w grudniu 1917 roku niepodległość ogłosiły Finlandia, Litwa i Łotwa. W styczniu 1918 roku suwerenność uzyskała Ukraina, w lutym – Estonia, w kwietniu – Zakaukazie, a w listopadzie – Polska.

 

26 XI 1917

Został utworzony rząd Królestwa Polskiego z Janem Kucharzewskim jako prezydentem ministrów. W skład rządu weszli szefowie resortów (w dniu 3 I 1918 roku resorty uzyskały formalnie nazwę ministerstw): aprowizacji – Stefan Przanowski, handlu i przemysłu – Jan Zagleniczny, opieki społecznej i ochrony pracy – Stanisław Staniszewski, rolnictwa i dóbr koronnych – Józef Mikułowski-Pomorski, skarbu – Jan Kanty Steczkowski, sprawiedliwości – Stanisław Bukowiecki, spraw wewnętrznych – Jan Stecki oraz wyznań religijnych i oświecenia publicznego – Antoni Ponikowski. Rząd ten przejął od Komisji Przejściowej Tymczasowej Rady Stanu, przekazane przez władze okupacyjne, działy administracji, tzn. zarząd sądownictwa oraz zarząd szkolnictwa.

 

21 XII 1917

Z inicjatywy Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol) z żołnierzy polskich pełniących służbę w rosyjskich Frontach Rumuńskim i Południowo-Zachodnim (Besarabia, tereny wschodniego Wołynia i Podola) został sformowany 2 Korpus Polski w Rosji. Jego dowódcą był gen. Sylwester Stankiewicz, a następnie gen. Władysław Glass (25–28 III 1918 roku) i płk Józef Haller. W dniu 11 V 1918 roku po bitwie pod Kaniowem żołnierze Korpusu zostali wzięci do niewoli niemieckiej.

3 I 1918

Rada Regencyjna wydała dekret o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim.

 

8 I 1918

Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Thomas Woodrow Wilson w orędziu noworocznym ogłosił 14 punktów stanowiących, jego zdaniem, fundament powojennego ładu międzynarodowego. W 13 punkcie stwierdził on, że „[…] Należy stworzyć niezawisłe państwo polskie, które powinno obejmować terytoria zamieszkałe przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza i którego niezawisłość polityczną i gospodarczą oraz integralność terytorialną należy zagwarantować paktem międzynarodowym”.

 

9 II 1918

W Brześciu nad Bugiem państwa centralne podpisały układ pokojowy z powstałą w styczniu 1918 roku Ukraińską Republiką Ludową. W traktacie przyznano jej m.in. Chełmszczyznę i część Polesia. Spotkało się to z ostrymi protestami ze strony polskiej.

 

13 II 1918

Protestując przeciw zawarciu traktatu pokojowego między państwami centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową, Rada Regencyjna ogłosiła, że odtąd będzie „[…]
   czerpać prawo sprawowania zwierzchniej władzy państwowej, opierając się na woli Narodu, wierząc, że Naród pragnie posiadać symbol swej niepodległości i około tego symbolu stanąć zamierza”.

 

15 II 1918

Została ogłoszona odezwa Rady Regencyjnej do Wojsk Polskich, w której zwraca się ona z patriotycznym nakazem, by oficerowie i żołnierze Wojsk Polskich „[…] w tej tak poważnej chwili w służbie dla Ojczyzny z hartem i spokojem wytrwali”.

 

4 IV 1918

Rada Regencyjna powołała nowy rząd z prezydentem ministrów Janem Kantym Steczkowskim na czele. W jego skład weszli ministrowie: handlu i przemysłu (od 17 IV) – Bogdan Broniewski, opieki społecznej, ochrony pracy i zdrowia publicznego – Witold Chodźko, rolnictwa i dóbr koronnych – Stanisław Dzierzbicki, skarbu – Jan Kanty Steczkowski, sprawiedliwości – Józef Higersberger, spraw wewnętrznych – Jan Stecki oraz wyznań religijnych i oświecenia publicznego – Antoni Ponikowski.

 

7 X 1918

Wobec coraz gorszej sytuacji Niemiec na froncie zachodnim Rada Regencyjna proklamowała powstanie niepodległego państwa polskiego, które miało być zbudowane zgodnie z założeniami opisanymi w 13 punkcie orędzia prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Thomasa Woodrowa Wilsona.

 

12 X 1918

Rada Regencyjna przejęła od okupantów władzę zwierzchnią nad Wojskiem Polskim.

 

Odezwa Rady Regencyjnej  o proklamowaniu Zjednoczonej i Niepodległej Polski (źródło AGAD)

 

15 X 1918

Wobec zbliżającej się nieuchronnie klęski państw centralnych posłowie polscy złożyli w wiedeńskim parlamencie deklarację, iż od tej chwili uważają się za obywateli wolnego i zjednoczonego państwa polskiego.

 

19 X 1918

Została powołana 22-osobowa polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Wybrano Prezydium Rady (trzech prezydentów: ks. Józef Londzin, Tadeusz Reger i Jan Michejda) i sekretarza Rady (Paweł Bobek). Rada postanowiła powiadomić władze austriackie o swoim powstaniu i o przejęciu Księstwa Cieszyńskiego w imieniu powstającego państwa polskiego.

 

Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego (źródło NAC)

 

21 X 1918

Niemiecki generał gubernator warszawski Hans Hartwig von Beseler złożył urząd Naczelnego Wodza Polskiej Siły Zbrojnej.

 

25 X 1918

Rada Regencyjna powołała nowy rząd Królestwa Polskiego z prezydentem ministrów Józefa Świeżyńskiego na czele, który jako pierwszy nie starał się o akceptację władz okupacyjnych niemieckich i austro-węgierskich. W jego skład weszli ministrowie: aprowizacji – Antoni Minkiewicz, handlu i przemysłu – Andrzej Wierzbicki, komunikacji – Wacław Paszkowski, rolnictwa – Władysław Grabski, skarbu – Józef Englich, sprawiedliwości – Józef Higersberger, spraw wewnętrznych – Zygmunt Chrzanowski,

spraw wojskowych – Józef Piłsudski (sprawami wojskowymi miał zarządzać tymczasowo gen. Tadeusz Rozwadowski, który został mianowany szefem Sztabu Generalnego), spraw zagranicznych – Stanisław Głąbiński, wyznań religijnych i oświecenia publicznego – Antoni Ponikowski oraz zdrowia, opieki społecznej i ochrony pracy – Józef Wołczyński. W dniu 30 X 1918 roku Ministerstwo Zdrowia, Opieki Społecznej i Ochrony Pracy podzielono na dwa resorty – tekę ministra ochrony pracy otrzymał Józef Wołczyński, a wakatu na stanowisku ministra zdrowia i opieki społecznej nie zdążono obsadzić.

 

28 X 1918

Rada Regencyjna powołała gen. Tadeusza Rozwadowskiego, wcześniej nieoficjalnego doradcę RR, na stanowisko szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich. Generał niezwłocznie przystąpił do organizacji Sztabu Generalnego i Ministerstwa Spraw Wojskowych.

 

28 X 1918

W związku z deklaracją cesarza Karola I o federalizacji Monarchii Habsburskiej, w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele. Jej zadaniem miało być przejęcie władzy administracyjnej od władz austriackich i ustanowienie państwowości polskiej w Galicji.

 

Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (źródło NAC)

 

31 X 1918

W Tarnowie żołnierze Polacy z austriackiego 20 Pułku Piechoty oraz peowiacy opanowali i obsadzili patrolami dworzec kolejowy, banki, pocztę, starostwo oraz inne urzędy. Rozbrojono dwie kompanie asystencyjne podporządkowane krakowskiemu Militärkommando. Komendę garnizonu objął płk Kajetan Amirowicz, najstarszy stopniem wojskowym oficer Polak.

 

31 X 1918

W Krakowie zostały rozbrojone wojska austriackie przez oddziały poruczników Antoniego Stawarza i Ludwika Iwaszkę. Po burzliwych pertraktacjach prowadzonych od rana w magistracie przez Polską Komisję Likwidacyjną, komendant twierdzy gen. Siegmund Benigni, w poczuciu bezsilności, przekazał swe kompetencje władzom polskim. Komendę wojsk polskich w Krakowie objął płk Bolesław Roja.

 

1 XI 1918

W Galicji Wschodniej została proklamowana Zachodnioukraińska Republika Ludowa. We Lwowie rozpoczęły się walki pomiędzy Polakami a Ukraińcami o władzę nad miastem. Wśród polskich obrońców miasta znalazło się wielu byłych legionistów, żołnierzy Polskiej Organizacji Wojskowej, a także członków ruchu harcerskiego i młodzieży. Wojna polsko-ukraińska o terytorium Galicji Wschodniej toczyła się aż do połowy 1919 roku.

 

Naczelna Komenda Obrony Lwowa (źródło NAC)

 

3 XI 1918

Rząd Józefa Świeżyńskiego próbował przeprowadzić przeciwko Radzie Regencyjnej zamach stanu, ale Rada Regencyjna usunęła rząd, powołując w jego miejsce prowizorium rządowe pod przewodnictwem Władysława Wróblewskiego.

 

7 XI 1918

W Lublinie lewica niepodległościowa i ludowcy powołali niezależny od Rady Regencyjnej Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. W skład rządu weszli ministrowie: aprowizacji (zastępczo) – Juliusz Poniatowski, bez teki – Tadeusz Nocznicki, bez teki – Bronisław Ziemęcki, informacji i propagandy – Wacław Sieroszewski, kooperatyw – Medard Downarowicz, oświaty – wakat, poczty i komunikacji – Jędrzej Moraczewski (z powodu choroby Jędrzej Moraczewski nie przyjechał do Lublina, w związku z czym stanowisko nadzwyczajnego komisarza rządowego ds. kolejnictwa objął Przemysław Podgórski), pracy i opieki społecznej – Tomasz Arciszewski, przemysłu – wakat, robót publicznych – Marian Malinowski, rolnictwa – Juliusz Poniatowski, skarbu (zastępczo) – Medard Downarowicz, sprawiedliwości (zastępczo) – Ignacy Daszyński, spraw wewnętrznych – Stanisław Thugutt, spraw zewnętrznych – Ignacy Daszyński oraz wojny – Edward Śmigły-Rydz (w zastępstwie Józefa Piłsudskiego).

 

10 XI 1918

Zwolnieni z więzienia w Magdeburgu brygadier Józef Piłsudski i płk Kazimierz Sosnkowski o godz. 7.30 przybyli na Dworzec Główny w Warszawie.

 

11 XI 1918

W wagonie kolejowym w lesie pod francuskim Compiègne podpisano rozejm pomiędzy państwami ententy a Cesarstwem Niemieckim kończący I wojnę światową.

 

11 XI 1918

W Poznaniu działający od 1916 roku tajny Centralny Komitet Obywatelski (grupujący stronnictwa o charakterze narodowym i ludowym) został przemianowany na Naczelną Radę Ludową i ogłosił się reprezentantem polskich interesów w Wielkopolsce. Przewodniczącym Prezydium Naczelnej Rady Ludowej został Bolesław Krysiewicz.

 

11 XI 1918

Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo wojsk polskich.

 

14 XI 1918

Rada Regencyjna podjęła decyzję o samorozwiązaniu i całość swej władzy przekazała Józefowi Piłsudskiemu. Podporządkował mu się także Tymczasowy Rząd Ludowy Ignacego Daszyńskiego. Józef Piłsudski powierzył misję utworzenia nowego rządu Ignacemu Daszyńskiemu.

 

15 XI 1918

W Warszawie odbyła się demonstracja zwolenników Narodowej Demokracji, którzy sprzeciwiali się misji Ignacego Daszyńskiego.

 

16 XI 1918

Józef Piłsudski wysłał do rządów Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Japonii, Niemiec i wszystkich państw uczestniczących w wojnie oraz państw neutralnych telegram notyfikujący powstanie państwa polskiego. Tego samego dnia wysłał jeszcze telegram do marszałka Francji Ferdinanda Focha z prośbą o skierowanie Armii Polskiej we Francji do kraju.

 

18 XI 1918

Józef Piłsudski powołał koalicyjny rząd z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim na czele. Rząd nie zyskał jednak przychylności Narodowej Demokracji i części ruchu ludowego. Głównym zadaniem rządu było przygotowanie wyborów do Sejmu Ustawodawczego i praca nad organizacją państwa. W skład rządu weszli ministrowie: aprowizacji – Antoni Minkiewicz, bez teki – Wincenty Witos (od 29 XII 1918 roku zastąpił go Franciszek Wójcik), bez teki – Tomasz Nocznicki, bez teki – Marian Malinowski, komunikacji – Jędrzej Moraczewski, kultury i sztuki – Medard Downarowicz, poczt i telegrafów – Tomasz Arciszewski, pracy i opieki społecznej – Bronisław Ziemęcki, przemysłu i handlu – Jerzy Iwanowski, robót publicznych – Józef Pruchnik , rolnictwa – Franciszek Wojda (od 29 XII 1918 roku zastąpił go Błażej Stolarski), sprawiedliwości – Leon Supiński, spraw wewnętrznych – Stanisław Thugutt, spraw wojskowych i Naczelny Wódz – Józef Piłsudski (od 4 XI 1918 roku kierownikiem Ministerstwa Spraw Wojskowych był płk Jan Wroczyński), spraw zagranicznych – Leon Wasilewski, wyznań religijnych i oświecenia publicznego – Ksawery Prauss,
   kierownicy: Ministerstwa Skarbu – Władysław Byrka i Ministerstwa Zdrowia – Witold Chodźko.

 

Rząd RP Jędrzeja Moraczewskiego (źródło WBH)

 

19 XI 1918

Do Warszawy przybył poseł niemiecki hr. Harry Kessler, co oznaczało faktyczne uznanie państwa polskiego przez Niemcy. Dwa dni później jako pierwszy poseł zagraniczny w niepodległej Polsce złożył listy uwierzytelniające.

 

22 XI 1918

Został wydany dekret o władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, w myśl którego Polska stała się republiką. Józefowi Piłsudskiemu powierzono najwyższą władzę jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa. Miał on sprawować tę funkcję do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Dekret ustalał, że rząd jest mianowany przez Naczelnika Państwa i przed nim odpowiedzialny.

 

23 XI 1918

Został ogłoszony dekret Naczelnika Państwa wprowadzający 8-godzinny dzień pracy i 46-godzinny tydzień pracy (6 godzin pracy w sobotę).

 

28 XI 1918

Została ogłoszona pięcioprzymiotnikowa ordynacja wyborcza: wybory miały być powszechne (z udziałem wszystkich pełnoletnich obywateli bez względu na płeć), równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne. Dekret Naczelnika Państwa ustalił także termin wyborów do Sejmu Ustawodawczego na 26 I 1919 roku.

 

3 XII 1918

Sejm Dzielnicowy w Poznaniu uznał Naczelną Radę Ludową za przedstawicielstwo społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim oraz na Górnym Śląsku i Pomorzu. Ponadto wyraził on wolę powstania zjednoczonego państwa polskiego z dostępem do morza. W tej sprawie zostały wysłane telegramy m.in. do premiera Francji Georges’a Clemenceau, prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Thomasa Woodrowa Wilsona i premiera Wielkiej Brytanii Davida Lloyda George’a.

 

7 XII 1918

Został ogłoszony dekret Naczelnika Państwa potwierdzający działalność państwowej Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako centralnej instytucji emisyjnej
   do czasu powołania Banku Polskiego.

 

26 XII 1918

Wraz z Brytyjską Misją Wojskową przybył do Poznania przedstawiciel Komitetu Narodowego Polskiego Ignacy Paderewski. Został entuzjastycznie przywitany przez tłumy Polaków.

 

27 XII 1918

Wizyta Ignacego Paderewskiego w Poznaniu była iskrą, która roznieciła nastroje patriotyczne i doprowadziła do wybuchu powstania wielkopolskiego. Utworzono trzy fronty powstańcze: północny – nad Notecią, zachodni – nad Odrą i południowy – na granicy ze Śląskiem. Oddziały powstańcze zostały szybko przekształcone w regularną armię dowodzoną przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego.

 

29 XII 1918

Rozpoczęcie pierwszego poboru rekruta do Wojska Polskiego.

 

31 XII 1918

Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie oraz lokalne władze (Rady Narodowe w Przemyślu i Cieszynie) podporządkowały się centralnym władzom w Warszawie.

 

31 XII 1918

Został ogłoszony dekret unifikujący wzór marek polskich, wydawanych przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Ujednolicanie pieniędzy na terytorium Polski zakończono w pierwszej połowie 1920 roku.

 

16 I 1919

Do dymisji podał się rząd Jędrzeja Moraczewskiego. W wyniku porozumienia z Józefem Piłsudskim został powołany rząd z Ignacym Paderewskim na czele. Dzięki tej nominacji udało się utworzyć rząd popierany przez główne siły polityczne. Nowa Rada Ministrów zostaje również uznana przez Komitet Narodowy Polski, a za nim przez ententę. Polska została oficjalnie uznana za państwo niepodległe. W skład rządu weszli ministrowie: aprowizacji – Antoni Minkiewicz (do 30 IX 1919 r., od 30 IX do 5 XI – Oskar Sobański, a następnie Stanisław Śliwiński), byłej dzielnicy pruskiej – Władysław Seyda, kultury i sztuki – Zenon Przesmycki, poczt i telegrafów – Hubert Linde, pracy i opieki społecznej – Jerzy Iwanowski, przemysłu i handlu – Kazimierz Hącia (do 12 VIII 1919 r., a następnie Ignacy Szczeniowski), robót publicznych – Józef Pruchnik (do 31 VII 1919 r., a następnie Tadeusz Jasionowski), rolnictwa i dóbr państwowych – Stanisław Janicki (do 30 IX 1919 roku, a następnie kierownikiem tego ministerstwa był Zygmunt Chmielewski), skarbu – Józef Englich (od 4 IV do 31 VII 1919 r. – Stanisław Karpiński, a następnie Leon Biliński), sprawiedliwości – Leon Supiński (do 2 IX 1919 r., a następnie Bronisław Sobolewski), spraw wewnętrznych – Stanisław Wojciechowski, spraw zewnętrznych – Ignacy Paderewski, wyznań religijnych i oświecenia publicznego – Jan Łukasiewicz, zdrowia publicznego – Tomasz Janiszewski. Kierownikiem Ministerstwa Komunikacji (od 8 II 1919 r. – Ministerstwa Kolei Żelaznych) był Julian Eberhardt, zaś Ministerstwa Spraw Wojskowych – płk Jan Wroczyński (do 27 II 1919 r., a następnie ministrem spraw wojskowych był gen. Józef Krzysztof Leśniewski).

 

Rzad RP Ignacego Paderewskiego (źródło NAC)

 

18 I 1919

Rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu. W jej ramach 27 zwycięskich państw miało ustalić powojenny ład w Europie. Ważną kwestią było uzgodnienie granic nowo powstałych krajów, w tym Polski. Najpoważniejszym wyzwaniem dla uczestników konferencji było wyznaczenie granicy polsko-niemieckiej. Spornymi terenami były przede wszystkim Górny Śląsk, Wielkopolska, Kujawy i Pomorze Gdańskie, a także Warmia i Mazury. Reprezentantami Polski w Paryżu byli Roman Dmowski i Ignacy Paderewski.

 

23 I 1919

Władze czechosłowackie wydały rozkaz ataku na teren Śląska Cieszyńskiego. Rozpoczęła się wojna polsko-czechosłowacka o pogranicze śląskie. Ofensywa czechosłowacka została powstrzymana 31 stycznia w wyniku nierozstrzygniętej bitwy pod Skoczowem. Polską obroną dowodził płk Franciszek Latinik. O dalszych losach Śląska Cieszyńskiego miała zdecydować konferencja pokojowa w Paryżu.

 

26 I 1919

Odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Elekcja skończyła się sukcesem Narodowej Demokracji, która uzyskała blisko 36% mandatów. Wynik poniżej oczekiwań zdobyli socjaliści (9%). Ważnymi siłami politycznymi okazały się partie chłopskie. Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” zdobyło 12% mandatów, zaś Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” – 15%.

 

10 II 1919

W budynku byłego Instytutu Aleksandryjsko-Maryjskiego Wychowania Panien przy ul. Wiejskiej odbyło się pierwsze posiedzenie Sejmu. Obrady otworzył przemówieniem Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, który nominował Ferdynanda Radziwiłła na marszałka seniora. Na pierwszym posiedzeniu przedstawiono Sejmowi 210 dekretów rządu do zatwierdzenia.

 

Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego. Przemawia Józef Piłsudski (źródło NAC)

 

14 II 1919

Na drugim posiedzeniu Sejmu przyjęto przygotowany przez rząd „Tymczasowy regulamin obrad Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Marszałkiem Sejmu wybrano Wojciecha Trąmpczyńskiego, zaś wicemarszałkami: Jakuba Bojkę, Andrzeja Maja, Jędrzeja Moraczewskiego, Stanisława Osieckiego i Józefa Ostachowskiego.

 

14 II 1919

W miejscowości Mosty niedaleko Szczuczyna polskie wojska starły się z nacierającymi ze wschodu oddziałami Armii Czerwonej. Bitwa jest uznawana za formalny początek wojny polsko-rosyjskiej o kontrolę nad kresami wschodnimi.

 

16 II 1919

Zostały zakończone działania zbrojne w Wielkopolsce. Wyzwolony przez powstańców obszar został oddany pod kontrolę Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej.W skład Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej wchodzili: ks. Stanisław Adamski i Władysław Seyda z Wielkopolski, Wojciech Korfanty i Józef Rymer ze Śląska, Stefan Łaszewski z Pomorza Gdańskiego i Adam Poszwiński z Kujaw. O dalszych losach Wielkopolski miała zadecydować konferencja pokojowa w Paryżu.

 

28 VI 1919

Został zawarty traktat pokojowy w Wersalu. Na jego mocy Polska odzyskała znaczną część ziem zabranych jej przez Prusy w I i II rozbiorze, większą część Wielkopolski i znaczną część byłych Prus Królewskich (zwanych pod zaborem Prusami Zachodnimi), z niewielkim jednak dostępem do morza (144 km). Na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. Gdańsk z przyległymi gminami i miastami Oliwą i Sopotem stał się wolnym miastem o charakterze odrębnego państwa, ale z włączeniem w skład terytorium celnego Polski i zapewnieniem jej szerokich uprawnień w porcie gdańskim.

 

dr Zbigniew MOSZUMAŃSKI

Towarzystwo Wiedzy Obronnej

ul. Siedmiogrodzka 3A, 01-204 Warszawa

Biuro jest czynne we wtorki i środy w godzinach: 9.00-12.00

KRS: 0000110214 • REGON: 000802805 • NIP: 526 000 17 72

Bank Pekao SA 67 1240 6218 1111 0000 4611 7005